Hmeichhia Leh Mipa Hming Chawi Thawnthuin Thuhlaril (Literature) A Tihhausak Dan
Hmeichhia Leh Mipa Hming Chawi
Thawnthuin
Thuhlaril (Literature) A Tihhausak Dan
Kamkeuna
Mizote
hian pi pute aṭangin thawnthu ṭha tak tak mai kan inrochun a. Chu'ng inrochun
thawnthu kan neihte chu Ramsa thawnthu te, Thilmak leh thiltithei thawnthu te, Fiamthu
leh nuihzatthlâk thawnthu te, Bumhmang leh inbumna thawnthu te, thawnthu
inchherchhuan te leh hmangaihna thawnthu te an ni a. Heng zingah hian
hmangaihna thawnthu hi kan ngah berte zinga mi a ni kan ti thei awm e; chutah
chuan mipa leh hmeichhe hmingchawi thawnthu hi a lãr zual an ni thei bawk ang.
Chu'ng hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthute chuan kan thu leh
hla/thuhlaril a tihmasawnin a tihausa em em a. Heng thawnthu aṭang hian thu ṭha
leh finthlak tak tak te, hla ṭha leh hlu tak tak te, tun thleng leh nakin hun
thleng pawha Mizote thinlunga la dai lo tur thu leh hla rotling tak tak min
hnutchhiah hlawm a ni. Chumi a nih avang chuan kan thawnthu — Hmeichhia leh
Mipa hming chawi thawnthu kan neihte hi tam chu ni lo mah se, kan hlut lehzual
theih nan an pawimawhna leh an hlutna hai chhuah kan tum dawn a ni.
1. Hla Lama A Tihhausakna
Mizo
thawnthu kan neih zingah hian hmeichhe hming chawi thawnthu tam tak kan nei a.
Chu'ngte chu tlêm han tar lang ila. Ngaitei thawnthu te, Thailungi thawnthu te,
Chawngchilhi thawnthu te, Chawngtinleri thawnthu te, Laltheri thawnthu te,
Lianchhiari thawnthu te an ni a. Heng bakah hian hmeichhe hmingchawi thawnthu
dang pawh a la awm leh cheu a ni. A tlangpuiin heng kan sawi takte hi
hmangaihna thawnthu lam an ni a, a ṭhen erawh chu thawnthu ze dang deuh te an
ni hlawm bawk.
Ngaitei
Thawnthu
Ngaitei thawnthu hi hmeichhe hming
chawi thawnthu kan neih zinga a upa pawl a ni a. A thawnthuah chuan Ngaitei pa
chu lipuiah a tla hlum a, apa thlarau chu lipuiah chuan a awm a; lipui chuan
Ngaitei chu a ko ṭhin a. Ngaitei kher a duh avangin Ngaitei chu lipuiah an
thlak thla ta nge nge a ni. Chutia an thlak hnua an ui lutuk chuan hla hmangin
Ngaitei chu an han au zui a, chuta ṭang chuan hla mawi tak lo chhuak ta a ni.
Ngaite hîp,
Chhim thlipui maw i tuar
a,
Khuang ruah sur maw i
tuar a;
Ngaite hîp.
Chawngvungi
Thawnthu
Chawngvungi
chu Sawngkhara mi hausa tak, zawlaidi pawh nei ngat nen chuan an inngaizawng a;
inneih hial an lo rel thlu ta a. Chawngvungi chuan a man atan Sawngkhara te chu
an dar huai kher a ngèn ta tlat mai a, mahse chu chu an ui em em si a; an uizia
puanchhuahna hla a lo chhuak ta a,
Chawngvungi, man tami,
Ṭhi ka pek a duh lo va,
Dar ka pek a duh lo va,
Kan dar huai kher i ngen
le,
Chawngvungi, man tam sum
hluani,
Hei
phei hi chu Mizo hla zinga Dar hla kan neih zinga a ṭha pawl a ni nghe nghe.
Laltheri
Thawnthu
Laltheri
(a hming tak Lalchawngpuii) hi Sailo lal fanu a ni a, Hnamchawm tlangval
Chalthanga nen an inngaizawng a. Khaw tlangvalte chuan lal hnenah an hêk a, lal
chuan a that turin mi a tir ta a ni. Chu a mi tirhte chuan Chalthanga chu zu an
khawn laiin a hnung lam aṭangin hreipuiin an chêk hlum ta a. Chu chu Laltheri'n
a lo hriat chuan a rilru na leh khawhar avang chuan silhfen bel lovin khawlai a
vêl ta a,
Bawmzo ral mah dar
ang chhai ngam lo,
Bel zu kungah ka di
Chalthanga chawn sa iang sât e.
A nu chuan puan nena um zuiin; mahse
Laltheri chuan a nu a lo chhanna hla ṭha tak kan neih phah ta a ni -
Ka nêmte puan ka
chawi lo vang ka nu
Ka di Chalthanga zalna
mah, chhimhlei tualdaiah, tiin.
Saikuti
Saikuti hi hla phuah thiam tak a ni
a. Ṭum khat chu pathlawi Hmarthanga hi zawlbukah chhuat bawhin a lo zai ret ret
a, chu chu zawlbuk hnuaia Saikuti leh a ṭhiante buh lem ṭhap chuan an lo hria
ni tur a ni. Saikuti chuan chu pa zai thiam loh dan chu hlain a han phuah nghal
a,
Zawlbuk hnuaiah buh
lem kan ṭhâp chiam a,
Hmarthangpa zai kel be
lo ang e,
a
han ti a. Hei hi tun thlenga Mizote rilrua la awm a ni a, thu leh hlaa hausakna
chi khat chu a ni ngei mai. Tin, tlangvalho sa kap thei lo lutuk elsen nan hla
hmangin a'n phuah el velna hla leh an thinrim a tudai leh dan pawh kha kan hre
thei bawk ang a. Heng aṭangte hian kan thawnthua hla ṭangkaina a lang a tih
theih ang.
Tin, Lianchhiari thawnthuah pawh
Chawngfianga chungchanga a hla phuahte kan hre bawk ang a, a tih luat avanga a
inchhirna hla thlengin; hengte aṭang hian hla lama kan hausakna chu thawnthu a
ni. Heng bakah hian thawnthu tam tak sawi tur a la awm ang a, chung thawnthu aṭangte
chuan hla a lo piang ta ṭhin a. Chungte chuan Mizote hi zai ngaina hnam leh hla
phuah thiam hnam kan ni tih a nemnghet bawk a tih theih awm e.
Mizo thawnthu kan neih zinga mipa
hming chawi thawnthute aṭang pawh hian thu leh hla lama kan hausakna tam tak a
lang thei a. A tlangpuiin heng kan mipa hming chawi thawnthute hi Legend
an ni tlangpui a. Chu'ng an thawnthu aṭang chuan thu leh hla tam tak a lo piang
chhuak a, literature a tihausa lehzual hle a ni. Hmanlai thawnthua mipa hming
chawite chu pasalṭha huaisen emaw, mi bik an ni tlangpui a. Anni chuan Hlado
leh Bawhhle te an chham ṭhin a. Heng an hla chhamte hi tun hnu thlenga zir leh
ngaihhlut hlawh pawl an ni zel a, kan Mizo literature huang a rawn zauh ve zel
a ni.
Mangsela
zai
Mangsela
hi pasalṭha huaisen tak a ni a, a hmel a ṭha a, ral leh sa lamah a kut a hmui
hle bawk a ni. Mangsela zai aṭang hian a nihna a chiang mai awm e,
Ka
vau khuai nang i kaina,
Khamrang senvungah,
Hmawngkhaw valin
hrualhrui kan thlak,
Runthang kan hal e, in
chawltui ningzu lammual kan chilpui, tiin
Heng bakah hian pasalṭha hla tam tak
kan nei a, chung zinga upa pawl chu Lalvunga zai hi a ni awm e. Lal huaisen leh
hmel ṭha tak a ni a, a zai hi lo thlir leh ila -
Lalvunga'n ka lian a
ti Farzawl a luah,
A luah sual e, changsial
sawmthum an la e, tiin.
He a hla phen aṭang hian eng thil
nge thleng a hriat theih a, chuvang chuan mipa hmingchawi thawnthua hla kan
neih bawkte hian hla hlutna a tisâng a, thu leh hla lama hmasawnna tam tak a
keng bawk a ni kan ti thei ang. Heng bakah hian thu leh hla (Literature) huang
a tihhausak dan han thlir leh zuai zuai ila.
Ballad
/ Epic
Ballad leh
Epic kan tihte hi hlahril (poetry) huangah chuan thawnthu lam rawng an
kai ve ve a, mahse a phuah dan phungah an danglam thung a ni. Ballad chu
'Thawnthu hla' tihna mai a ni a, Epic pawh 'Pasalṭha hla' tihna a ni thung. Kan
Mizo thawnthua mipa hming chawi thawnthu ṭhenkhat aṭangte hian Ballad hla leh
Epic hla ṭha tak tak kan hmu a, hei hian thawnthu ṭangkaina leh literature-a
hnuhma a neih lenzia a tilang bawk.
Chhura
thawnthu
Chhura
thawnthu hi rochun thawnthu (folk narrative) kan neih zingah chuan a
thui ber pawl a ni a, a thawnthu hian peng hrang a ngah hle bawk. Chutianga
thawnthu a ngah ang tluk zet chuan hla pawh a ngah hle. A mawlzia te, lehlamah
chuan a huaisenzia te, a finzia te leh thil dang tam tak hla hmangin mi hrang
hrangin an phuah ṭhin a ni.
Dengchhuana (1897-1944) chuan
'Chhura leh Naa' tih hmangin Ballad stanza hmangin mawi takin a lo phuah a,
Sakhming chul lo Nâa
leh Chhura'n,
Fang tlan rîtva vêng e;
A hrâng ngei e tukram
Nâa vau
Siahthing bel phung au
ve,
Helai
chang aṭang hian eng nge thleng tih a fiah uar uar mai a ni. Chhura leh Nâa te
chuan Nâa lovah buh an vêng a, chutih lai chuan Nâa vau mawnga thing kawrawnga
cheng Phung chu a rawn lang phut tih kan hre nghal thei a, hei hian hla hlutzia
leh hla awm chhan Chhura thawnthu a pawimawhzia a lang chiang hle.
Tin, Chhurbura' Aium a hloh thu pawh
hla hmang vêkin Hlunṭhuama'n mwi takin a han chhep bawk a,
Hmasang Chhur Bura
zingzin chuan,
Aium hmeh e, chhunrawlah
pir tun tun,
Tu'n a hming hre si
lovin tuah rel ve ta e,
Thinlaiah vawng reng e,
‘aium’, ‘aium’
Nalah tlu ta e sawi thei
lo ve 'um' zawng ruai e,
Lei lai e hmu zo lovin
thinur tum ra viau viau e, tiin.
Lalmama (1901-1959) pawhin Sangha
tlang vuaknaa Chhura a kal thu leh a hlawhchham thu a phuah te, Liandala'n (1900-1980) Chhurbura sial zawngin sakei chu
ui emaw a tih dan 'Chhura leng ui' tih pawh kan hmu a. Lalnunpuia Renthlei
pawhin Chhura thawnthu tih hmangin bung 15 vel lai a phuahte pawh hmuh tur a
awm bawk a ni. Heng aṭangte hian thawnthuin hla a tihhausakzia kan hmu thei awm
e.
Pasalṭha hla (Epic) kan tihah pawh 'Taitesena' hla C. Lalkhawliana'n bung 17 lai
a phuah te kan hmu thei bawk a
Buaipui ngai lova
inchhal vekin,
Thihpui
tham hliam tuar vek siin;
‘Ka
eng lai mah a na lo ve,
Helai
chang aṭang hian Taitesena huaisenzia a lo lang a, chuti a nih chuan hla
hmangin Taitesena chanchin kan hre thei hial a lo ni a. Thawnthu (mipa hming
chawi) chuan hla lama hausakna min thlen a tih theih a, a hlu lehzual kan ti
thei awm e.
Intukna
hla
Hmeichhia
leh mipa hming chawi thawnthu kan neih zingah, an thawnthu aṭanga intukna hla
kan hmuh theih a awm a. Chungte chu Thailungi thawnthu aṭanga 'Thailungi zai'
te, Rahte thawnthu aṭanga Rahtea'n a chhungte a lo chhanna hla te leh Lalvunga
zai aṭang te hian a ni.
Thailungi
zai
Kan
hla neih zinga upa pawl tak Thailungi zai aṭang hian intukna hla kan hmu a.
Thailungi chu a nuhrawnin Pâwih thîr hlum zuar hnenah thîr hlum pakhatin a
hralh a, an kal liam hnu chuan a tâitiang te, a êm te leh a hnam te a nu chuan
a kentir loh avang chuan a inthiam lo leh deuh va; um zui a, hetiang hian hlain
a va au a.
Thailungi, Thailungi,
I tiangthir tê lo nghâk
la,
I hlantai tê lo nghâk
la, a han ti a.
Thailungi
chuan heti hian a lo tihel ve ta ngat a ni.
Chhaktiang khi chen ka
thlen chuan,
Tiangthir a ṭha bo ngai
lo,
Hlantai a ṭha bo ngai
lo, tiin a nuhrawn chu a hnar fithla ṭhak a ni.
Rahtea
Thawnthu hla
Rahtea
chu a nunhrawn chuan dah bo a duh avangin a na der a, thawi dam nan Rahtea kher
a ngen tlat a. Mahse chu chu a lo hre ru si a, Rahtea chu a tlan bo ta a; Thingsiri
kungah a par zu a tlan a, a û chu ko tur chuan a va kal a
Rahte, Rahte, lo
hawng rawh
I nu'n khuang a chawi
dawn e,
I pa'n khuang a chawi
dawn e,
Rahte, Rahte lo hawng
rawh, tiin
Chutah,
Rahte chuan,
Ka u, ka u, kir leh
tawh
Ka thin ka lung in ei ai
chuan,
Thingsiri par ka tlan e,
Ka puar e ka fan e, tiin
a lo hnar a. A pi a va kohtir pawhin chutiang chuan a lo chhang zel si, a
tawpah a nuhrawn chu a va kal ta a. Rahte chuan,
Ka nu min ngai ma
nâng che,
Keiin ka ngai ma nang
che, reng a
ti a, therengah a chang ta daih a ni.
Heng bakah hian Lalvung zai te,
Awithangpa leh Diriallova intukna hlate ka hmu thei bawk a. Heng thawnthu aṭanga
intukna hla a lo pian tak aṭang hian mipa leh hmeichhe hming chawi thawnthuin
literature a tihhausakzia a tilang hle awm e.
2. Thu lama a tihhausakna
Hla lam chu lo duhtawk tawh ila, Thu
(prose) lam huanga mipa leh hmeichhe hming chawi thawnthuin hmasawnna leh
hausakna a thlen lo thlir leh zawr zawr ila a ṭha awm e.
Thawnthu
phuah thar
Kan
thwnthu hluia hmeichhe hming chawi leh mipa hming chawi thawnthu aṭang hian tun
thleng hian thawnthu phuah thar tam tak a lo chhuak zel a. Chu'ng zinga mi han
tar lang ila.
Lal
Hlau Lo Ṭhi : Lalzuia Colney chuan ‘Zalenna Hlutzia’ tar
lan nan Mizo Historical Novel ṭha tak mai 'Lal hlau lo ṭhi' (1910-1952) hi a
rawn ziak chhuak ta a ni. Hei hian Literature hausak nana Mizo thawnthu thawh
hlawkzia a tilang a ni.
Lemchan
(Drama)
Lemchanah
ve thung hian kan hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthute hi a thawh hlawk
hle bawk. Dr. Laltluangliana Khiangte chuan 'Lemchan Khawvel -1' (1994-2004)
tih bu siamin, chutah chuan mi mal hming chawi thawnthu behchhan lemchan ṭha
tak tak a rawn dah khawm a, chungte chu :
(i)
Lalnu Ropuiliani
(ii)
Darlalpuii
(iii)
Thawmvunga
(iv)
Khuangchera
Heng bakah
hian Lalsangzuala Pachuau pawhin 'Duhmanga leh Dardini' tih hmangin lemchan a
ziak bawk a. Tin, C. Chhuanvawra pawhin Vana Pa chanchin awmna lemchan 'Sakei
Gho Seh' tih chu a ziak bawk a ni. Hengte hi hmeichhia leh mipa hming chawi
thawnthu kan neih aṭanga lo piang vek an ni a. Chumi a nih avang chuan heng
thawnthute hian thu leh hla/thulril (Literature)-ah a thawh hlawkin a tihausa
kan ti lo thei lo vang.
3. Ṭawngkam Bungrua / Ṭawngkauchheh Lo
Pianna
Hmeichhia
leh mipa hming chawi thawnthu kan neih aṭangte hian ṭawngkam bungrua / ṭawngkauchheh
ṭha tak tak a lo piang a. Chungte chu tun thleng pawha kan la hman làr an la ni
hlawm.
A kaikuang : He ṭawngkam hi Chemtatrawta thawnthu
aṭanga kan hriat a ni a. Chemtatrawta thawnthuah chuan buaina a inchher chhuan
nasa hle a, pitar tê tuikhur hnara a êk chhan an han zawh chuan a bul bera a
mawhphurtu chu kaikuang daih kha a ni si a; chuvangin thu buai hla buai emaw,
thil sual tih hrim hrimah a bul ber leh a bultumtu sawi nan 'Eng nge / tunge a
kaikuang' tih a ni ṭhin. Hei vang hian Chemtatrawta thawnthu hlutna a tizualin
thu leh hlaa hausakna kawnga sulsutu pawimawh tak a ni.
Chhura ûmpui mu hriat : Phungpui nau awiin umpui mu chu mu khat chauh
a nih khi tia a sawi chu a lo hre ru a, mi dang hnena a sawi chu mipui chuan
awih lovin an han phel ta a. Umpui chu mu khat a lo ni tak tak si a. Chuta ṭang
chuan he ṭawngkam 'Chhura umpui mu hriat' hi a lo chhuak ta niin an sawi a ni.
4. Hla Thu Bik (poetical words) Lo
Chhuahna
Mizoten
hla kan neih zingah tun thleng pawha hla thua kan hman ṭhin a awm a. Chungte
chu hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthu aṭanga lo chhuak a awm nual a ni. Ṭhenkhat
han sawi ila.
(i)
Ṭhasiama
(ii)
Chawngtinleri
(iii)
Lianchhiari leh a dangte pawh a la awm awm e.
Tlipna
Hnam
tin hian hmeichhia emaw mipa hmingchawi thawnthu an nei ve vekin a rinawm a.
Chungte chuan thiltihtheihna eng eng emaw an nei ve hlawm ngei ang. Keini
Mizote thawnthua hetiang kan neihte pawh hi an duai lo. Chak lamah te, ṭuan
ranah te, hmuh theihah te, kah theihah te, thuam chakah te, zai thiamah te,
hmel chhiatah te, zai thiamah te, hla phuah thiamah te leh thil dang dangah kan
ngah hle a ni. Hengte hi hnam dang lakah an duai bik lo va, keini Mizote phei
chuan kan chhuang tur a ni a, kan ngaihhlut lehzual a pawimawh hle ang.
Comments
Post a Comment