Hmeichhia Leh Mipa Hming Chawi Thawnthuin Thuhlaril (Literature) A Tihhausak Dan

Hmeichhia Leh Mipa Hming Chawi Thawnthuin
Thuhlaril (Literature) A Tihhausak Dan
Kamkeuna
            Mizote hian pi pute aṭangin thawnthu ṭha tak tak mai kan inrochun a. Chu'ng inrochun thawnthu kan neihte chu Ramsa thawnthu te, Thilmak leh thiltithei thawnthu te, Fiamthu leh nuihzatthlâk thawnthu te, Bumhmang leh inbumna thawnthu te, thawnthu inchherchhuan te leh hmangaihna thawnthu te an ni a. Heng zingah hian hmangaihna thawnthu hi kan ngah berte zinga mi a ni kan ti thei awm e; chutah chuan mipa leh hmeichhe hmingchawi thawnthu hi a lãr zual an ni thei bawk ang. Chu'ng hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthute chuan kan thu leh hla/thuhlaril a tihmasawnin a tihausa em em a. Heng thawnthu aṭang hian thu ṭha leh finthlak tak tak te, hla ṭha leh hlu tak tak te, tun thleng leh nakin hun thleng pawha Mizote thinlunga la dai lo tur thu leh hla rotling tak tak min hnutchhiah hlawm a ni. Chumi a nih avang chuan kan thawnthu — Hmeichhia leh Mipa hming chawi thawnthu kan neihte hi tam chu ni lo mah se, kan hlut lehzual theih nan an pawimawhna leh an hlutna hai chhuah kan tum dawn a ni.

1.         Hla Lama A Tihhausakna
            Mizo thawnthu kan neih zingah hian hmeichhe hming chawi thawnthu tam tak kan nei a. Chu'ngte chu tlêm han tar lang ila. Ngaitei thawnthu te, Thailungi thawnthu te, Chawngchilhi thawnthu te, Chawngtinleri thawnthu te, Laltheri thawnthu te, Lianchhiari thawnthu te an ni a. Heng bakah hian hmeichhe hmingchawi thawnthu dang pawh a la awm leh cheu a ni. A tlangpuiin heng kan sawi takte hi hmangaihna thawnthu lam an ni a, a ṭhen erawh chu thawnthu ze dang deuh te an ni hlawm bawk.

Ngaitei Thawnthu
            Ngaitei thawnthu hi hmeichhe hming chawi thawnthu kan neih zinga a upa pawl a ni a. A thawnthuah chuan Ngaitei pa chu lipuiah a tla hlum a, apa thlarau chu lipuiah chuan a awm a; lipui chuan Ngaitei chu a ko ṭhin a. Ngaitei kher a duh avangin Ngaitei chu lipuiah an thlak thla ta nge nge a ni. Chutia an thlak hnua an ui lutuk chuan hla hmangin Ngaitei chu an han au zui a, chuta ṭang chuan hla mawi tak lo chhuak ta a ni.
                        Ngaite hîp,
                        Chhim thlipui maw i tuar a,
                        Khuang ruah sur maw i tuar a;
                        Ngaite hîp.

Chawngvungi Thawnthu
            Chawngvungi chu Sawngkhara mi hausa tak, zawlaidi pawh nei ngat nen chuan an inngaizawng a; inneih hial an lo rel thlu ta a. Chawngvungi chuan a man atan Sawngkhara te chu an dar huai kher a ngèn ta tlat mai a, mahse chu chu an ui em em si a; an uizia puanchhuahna hla a lo chhuak ta a,
                        Chawngvungi, man tami,
                        Ṭhi ka pek a duh lo va,
                        Dar ka pek a duh lo va,
                        Kan dar huai kher i ngen le,
                        Chawngvungi, man tam sum hluani,
Hei phei hi chu Mizo hla zinga Dar hla kan neih zinga a ṭha pawl a ni nghe nghe.

Laltheri Thawnthu
            Laltheri (a hming tak Lalchawngpuii) hi Sailo lal fanu a ni a, Hnamchawm tlangval Chalthanga nen an inngaizawng a. Khaw tlangvalte chuan lal hnenah an hêk a, lal chuan a that turin mi a tir ta a ni. Chu a mi tirhte chuan Chalthanga chu zu an khawn laiin a hnung lam aṭangin hreipuiin an chêk hlum ta a. Chu chu Laltheri'n a lo hriat chuan a rilru na leh khawhar avang chuan silhfen bel lovin khawlai a vêl ta a,

                        Bawmzo ral mah dar ang chhai ngam lo,
                        Bel zu kungah ka di Chalthanga chawn sa iang sât e.

            A nu chuan puan nena um zuiin; mahse Laltheri chuan a nu a lo chhanna hla ṭha tak kan neih phah ta a ni -
                        Ka nêmte puan ka chawi lo vang ka nu
                        Ka di Chalthanga zalna mah, chhimhlei tualdaiah, tiin.
Saikuti
            Saikuti hi hla phuah thiam tak a ni a. Ṭum khat chu pathlawi Hmarthanga hi zawlbukah chhuat bawhin a lo zai ret ret a, chu chu zawlbuk hnuaia Saikuti leh a ṭhiante buh lem ṭhap chuan an lo hria ni tur a ni. Saikuti chuan chu pa zai thiam loh dan chu hlain a han phuah nghal a,
                        Zawlbuk hnuaiah buh lem kan ṭhâp chiam a,
                        Hmarthangpa zai kel be lo ang e,

a han ti a. Hei hi tun thlenga Mizote rilrua la awm a ni a, thu leh hlaa hausakna chi khat chu a ni ngei mai. Tin, tlangvalho sa kap thei lo lutuk elsen nan hla hmangin a'n phuah el velna hla leh an thinrim a tudai leh dan pawh kha kan hre thei bawk ang a. Heng aṭangte hian kan thawnthua hla ṭangkaina a lang a tih theih ang.

            Tin, Lianchhiari thawnthuah pawh Chawngfianga chungchanga a hla phuahte kan hre bawk ang a, a tih luat avanga a inchhirna hla thlengin; hengte aṭang hian hla lama kan hausakna chu thawnthu a ni. Heng bakah hian thawnthu tam tak sawi tur a la awm ang a, chung thawnthu aṭangte chuan hla a lo piang ta ṭhin a. Chungte chuan Mizote hi zai ngaina hnam leh hla phuah thiam hnam kan ni tih a nemnghet bawk a tih theih awm e.

            Mizo thawnthu kan neih zinga mipa hming chawi thawnthute aṭang pawh hian thu leh hla lama kan hausakna tam tak a lang thei a. A tlangpuiin heng kan mipa hming chawi thawnthute hi Legend an ni tlangpui a. Chu'ng an thawnthu aṭang chuan thu leh hla tam tak a lo piang chhuak a, literature a tihausa lehzual hle a ni. Hmanlai thawnthua mipa hming chawite chu pasalṭha huaisen emaw, mi bik an ni tlangpui a. Anni chuan Hlado leh Bawhhle te an chham ṭhin a. Heng an hla chhamte hi tun hnu thlenga zir leh ngaihhlut hlawh pawl an ni zel a, kan Mizo literature huang a rawn zauh ve zel a ni.

Mangsela zai
            Mangsela hi pasalṭha huaisen tak a ni a, a hmel a ṭha a, ral leh sa lamah a kut a hmui hle bawk a ni. Mangsela zai aṭang hian a nihna a chiang mai awm e,

                        Ka vau khuai nang i kaina,
                        Khamrang senvungah,
                        Hmawngkhaw valin hrualhrui kan thlak,
                        Runthang kan hal e, in chawltui ningzu lammual kan chilpui,  tiin

            Heng bakah hian pasalṭha hla tam tak kan nei a, chung zinga upa pawl chu Lalvunga zai hi a ni awm e. Lal huaisen leh hmel ṭha tak a ni a, a zai hi lo thlir leh ila -
                        Lalvunga'n ka lian a ti Farzawl a luah,
                        A luah sual e, changsial sawmthum an la e,  tiin.

            He a hla phen aṭang hian eng thil nge thleng a hriat theih a, chuvang chuan mipa hmingchawi thawnthua hla kan neih bawkte hian hla hlutna a tisâng a, thu leh hla lama hmasawnna tam tak a keng bawk a ni kan ti thei ang. Heng bakah hian thu leh hla (Literature) huang a tihhausak dan han thlir leh zuai zuai ila.

Ballad / Epic
            Ballad leh Epic kan tihte hi hlahril (poetry) huangah chuan thawnthu lam rawng an kai ve ve a, mahse a phuah dan phungah an danglam thung a ni. Ballad chu 'Thawnthu hla' tihna mai a ni a, Epic pawh 'Pasalṭha hla' tihna a ni thung. Kan Mizo thawnthua mipa hming chawi thawnthu ṭhenkhat aṭangte hian Ballad hla leh Epic hla ṭha tak tak kan hmu a, hei hian thawnthu ṭangkaina leh literature-a hnuhma a neih lenzia a tilang bawk.

Chhura thawnthu
            Chhura thawnthu hi rochun thawnthu (folk narrative) kan neih zingah chuan a thui ber pawl a ni a, a thawnthu hian peng hrang a ngah hle bawk. Chutianga thawnthu a ngah ang tluk zet chuan hla pawh a ngah hle. A mawlzia te, lehlamah chuan a huaisenzia te, a finzia te leh thil dang tam tak hla hmangin mi hrang hrangin an phuah ṭhin a ni.

            Dengchhuana (1897-1944) chuan 'Chhura leh Naa' tih hmangin Ballad stanza hmangin mawi takin a lo phuah a,
                          Sakhming chul lo Nâa leh Chhura'n,
                        Fang tlan rîtva vêng e;
                        A hrâng ngei e tukram Nâa vau
                        Siahthing bel phung au ve,

            Helai chang aṭang hian eng nge thleng tih a fiah uar uar mai a ni. Chhura leh Nâa te chuan Nâa lovah buh an vêng a, chutih lai chuan Nâa vau mawnga thing kawrawnga cheng Phung chu a rawn lang phut tih kan hre nghal thei a, hei hian hla hlutzia leh hla awm chhan Chhura thawnthu a pawimawhzia a lang chiang hle.

            Tin, Chhurbura' Aium a hloh thu pawh hla hmang vêkin Hlunṭhuama'n mwi takin a han chhep bawk a,
                        Hmasang Chhur Bura zingzin chuan,
                        Aium hmeh e, chhunrawlah pir tun tun,
                        Tu'n a hming hre si lovin tuah rel ve ta e,
                        Thinlaiah vawng reng e, ‘aium’, ‘aium’
                        Nalah tlu ta e sawi thei lo ve 'um' zawng ruai e,
                        Lei lai e hmu zo lovin thinur tum ra viau viau e, tiin.

            Lalmama (1901-1959) pawhin Sangha tlang vuaknaa Chhura a kal thu leh a hlawhchham thu a phuah te, Liandala'n  (1900-1980) Chhurbura sial zawngin sakei chu ui emaw a tih dan 'Chhura leng ui' tih pawh kan hmu a. Lalnunpuia Renthlei pawhin Chhura thawnthu tih hmangin bung 15 vel lai a phuahte pawh hmuh tur a awm bawk a ni. Heng aṭangte hian thawnthuin hla a tihhausakzia kan hmu thei awm e.

            Pasalṭha hla (Epic) kan tihah pawh  'Taitesena' hla C. Lalkhawliana'n bung 17 lai a phuah te kan hmu thei bawk a

                        Buaipui ngai lova inchhal vekin,
                        Thihpui tham hliam tuar vek siin;
                       ‘Ka eng lai mah a na lo ve,

           Helai chang aṭang hian Taitesena huaisenzia a lo lang a, chuti a nih chuan hla hmangin Taitesena chanchin kan hre thei hial a lo ni a. Thawnthu (mipa hming chawi) chuan hla lama hausakna min thlen a tih theih a, a hlu lehzual kan ti thei awm e.
Intukna hla

            Hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthu kan neih zingah, an thawnthu aṭanga intukna hla kan hmuh theih a awm a. Chungte chu Thailungi thawnthu aṭanga 'Thailungi zai' te, Rahte thawnthu aṭanga Rahtea'n a chhungte a lo chhanna hla te leh Lalvunga zai aṭang te hian a ni.

Thailungi zai
            Kan hla neih zinga upa pawl tak Thailungi zai aṭang hian intukna hla kan hmu a. Thailungi chu a nuhrawnin Pâwih thîr hlum zuar hnenah thîr hlum pakhatin a hralh a, an kal liam hnu chuan a tâitiang te, a êm te leh a hnam te a nu chuan a kentir loh avang chuan a inthiam lo leh deuh va; um zui a, hetiang hian hlain a va au a.
                        Thailungi, Thailungi,
                        I tiangthir tê lo nghâk la,
                        I hlantai tê lo nghâk la, a han ti a.
Thailungi chuan heti hian a lo tihel ve ta ngat a ni.
                        Chhaktiang khi chen ka thlen chuan,
                        Tiangthir a ṭha bo ngai lo,
                        Hlantai a ṭha bo ngai lo, tiin a nuhrawn chu a hnar fithla ṭhak a ni.

Rahtea Thawnthu hla
            Rahtea chu a nunhrawn chuan dah bo a duh avangin a na der a, thawi dam nan Rahtea kher a ngen tlat a. Mahse chu chu a lo hre ru si a, Rahtea chu a tlan bo ta a; Thingsiri kungah a par zu a tlan a, a û chu ko tur chuan a va kal a
                        Rahte, Rahte, lo hawng rawh
                        I nu'n khuang a chawi dawn e,
                        I pa'n khuang a chawi dawn e,
                        Rahte, Rahte lo hawng rawh, tiin
Chutah, Rahte chuan,
                        Ka u, ka u, kir leh tawh
                        Ka thin ka lung in ei ai chuan,
                        Thingsiri par ka tlan e,
                       Ka puar e ka fan e, tiin a lo hnar a. A pi a va kohtir pawhin chutiang chuan a lo chhang zel si, a tawpah a nuhrawn chu a va kal ta a. Rahte chuan,
                        Ka nu min ngai ma nâng che,
                        Keiin ka ngai ma nang che, reng   a ti a, therengah a chang ta daih a ni.

            Heng bakah hian Lalvung zai te, Awithangpa leh Diriallova intukna hlate ka hmu thei bawk a. Heng thawnthu aṭanga intukna hla a lo pian tak aṭang hian mipa leh hmeichhe hming chawi thawnthuin literature a tihhausakzia a tilang hle awm e.

2.         Thu lama a tihhausakna

            Hla lam chu lo duhtawk tawh ila, Thu (prose) lam huanga mipa leh hmeichhe hming chawi thawnthuin hmasawnna leh hausakna a thlen lo thlir leh zawr zawr ila a ṭha awm e.

Thawnthu phuah thar
            Kan thwnthu hluia hmeichhe hming chawi leh mipa hming chawi thawnthu aṭang hian tun thleng hian thawnthu phuah thar tam tak a lo chhuak zel a. Chu'ng zinga mi han tar lang ila.

Lal Hlau Lo Ṭhi : Lalzuia Colney chuan ‘Zalenna Hlutzia’ tar lan nan Mizo Historical Novel ṭha tak mai 'Lal hlau lo ṭhi' (1910-1952) hi a rawn ziak chhuak ta a ni. Hei hian Literature hausak nana Mizo thawnthu thawh hlawkzia a tilang a ni.

Lemchan (Drama)

            Lemchanah ve thung hian kan hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthute hi a thawh hlawk hle bawk. Dr. Laltluangliana Khiangte chuan 'Lemchan Khawvel -1' (1994-2004) tih bu siamin, chutah chuan mi mal hming chawi thawnthu behchhan lemchan ṭha tak tak a rawn dah khawm a, chungte chu :
(i) Lalnu Ropuiliani
(ii) Darlalpuii
(iii) Thawmvunga
(iv) Khuangchera

            Heng bakah hian Lalsangzuala Pachuau pawhin 'Duhmanga leh Dardini' tih hmangin lemchan a ziak bawk a. Tin, C. Chhuanvawra pawhin Vana Pa chanchin awmna lemchan 'Sakei Gho Seh' tih chu a ziak bawk a ni. Hengte hi hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthu kan neih aṭanga lo piang vek an ni a. Chumi a nih avang chuan heng thawnthute hian thu leh hla/thulril (Literature)-ah a thawh hlawkin a tihausa kan ti lo thei lo vang.

3.         Ṭawngkam Bungrua / Ṭawngkauchheh Lo Pianna

            Hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthu kan neih aṭangte hian ṭawngkam bungrua / ṭawngkauchheh ṭha tak tak a lo piang a. Chungte chu tun thleng pawha kan la hman làr an la ni hlawm.

            A kaikuang      : He ṭawngkam hi Chemtatrawta thawnthu aṭanga kan hriat a ni a. Chemtatrawta thawnthuah chuan buaina a inchher chhuan nasa hle a, pitar tê tuikhur hnara a êk chhan an han zawh chuan a bul bera a mawhphurtu chu kaikuang daih kha a ni si a; chuvangin thu buai hla buai emaw, thil sual tih hrim hrimah a bul ber leh a bultumtu sawi nan 'Eng nge / tunge a kaikuang' tih a ni ṭhin. Hei vang hian Chemtatrawta thawnthu hlutna a tizualin thu leh hlaa hausakna kawnga sulsutu pawimawh tak a ni.

            Chhura ûmpui mu hriat          :  Phungpui nau awiin umpui mu chu mu khat chauh a nih khi tia a sawi chu a lo hre ru a, mi dang hnena a sawi chu mipui chuan awih lovin an han phel ta a. Umpui chu mu khat a lo ni tak tak si a. Chuta ṭang chuan he ṭawngkam 'Chhura umpui mu hriat' hi a lo chhuak ta niin an sawi  a ni.

4.         Hla Thu Bik (poetical words) Lo Chhuahna

            Mizoten hla kan neih zingah tun thleng pawha hla thua kan hman ṭhin a awm a. Chungte chu hmeichhia leh mipa hming chawi thawnthu aṭanga lo chhuak a awm nual a ni. Ṭhenkhat han sawi ila.
(i) Ṭhasiama
(ii) Chawngtinleri
(iii) Lianchhiari leh a dangte pawh a la awm awm e.

Tlipna


            Hnam tin hian hmeichhia emaw mipa hmingchawi thawnthu an nei ve vekin a rinawm a. Chungte chuan thiltihtheihna eng eng emaw an nei ve hlawm ngei ang. Keini Mizote thawnthua hetiang kan neihte pawh hi an duai lo. Chak lamah te, ṭuan ranah te, hmuh theihah te, kah theihah te, thuam chakah te, zai thiamah te, hmel chhiatah te, zai thiamah te, hla phuah thiamah te leh thil dang dangah kan ngah hle a ni. Hengte hi hnam dang lakah an duai bik lo va, keini Mizote phei chuan kan chhuang tur a ni a, kan ngaihhlut lehzual a pawimawh hle ang.

Comments

Popular posts from this blog

RAM LEH HNAM HUMHALH

MIZO THAWNTHUA MYTH LEH FOLKTALES ZIR ZAUNA

A Book Review On 'Aukhawk Lasi'